वनजंगलको अवस्था र वन्यजन्तुको तस्करी

ज्ञानमणि नेपाल कालोटोपी
पछिल्ला केहिवर्ष यता नेपालमा वनजंगलको संरक्षण हुन थालेसँगै वन्यजन्तुको संख्यामा पनि वृद्धि भएको छ । लगातार रुपमा वनजंगलको फडानी हुन थालेपछि सरकारले करिव ३ दशक देखि वनसंरक्षण अभियान नै चलाएको छ । यसविचमा सामुदायिक वनको अवधारणा अघि सारेर स्थानिय उपभोक्ताहरुलाई नै संरक्षणको जिम्मा दिन थालेपछि भने वनजंगलको संख्या वढेको पाइएको छ ।
हुन त वि.सं. २०३६ सालमै विश्व बैंकले नेपालको वन जोगाउन चासो देखाएको थियो । तर नेपालमा त्यतिबेला उत्पन्न राजनितीक अवस्थाका कारण न सरकारले यतातिर ध्यान दियो न सर्वसाधारणहरु संरक्षणको चेतनामै थिए । बरु भएका वनहरु मास्नमै उद्यत रहे उनीहरु । हरिया देखिने डाँडाकाँडाहरु रातारात फुस्रा र उराठ लाग्दा बने । परिणामस्वरुप अतिवृष्टि, अनावृष्टि, खण्डवष्टि, भू–क्षय लगायतका प्राकृतिक विपत्तीहरु आइपरे । त्यति मात्र होइन कतिपय जंगली जनावरहरु पूरै लोप भए भने धेरैजसोको अस्तित्व नै संकटमा पर्ने अवस्था आयो । जडिबुटीहरु पनि लोप हुने अवस्थामा पूगे । तराईका घना जंगलहरुबाट फलाम जस्ता बलिया रुख र काठका गोलियाहरु तस्करी हुन थाल्यो ।
वनको यस्तो अवस्था आएपछि वि.सं. ०४५ साल यता नेपालमा वन जोगाउ अभियान नै शुरु भयो । वनहरु संरक्षणको लागि स्थानियहरुकै जिम्मामा छोडिने र स्थानियहरुको पहुँच भन्दा पर रहेका जंगलहरुलाई सरकारले संरक्षण गर्ने निती बनाउदैं ०४५ सालमा वन विकास गुरुयोजना शुरु गरिएको थियो । त्यसपछि ०४७ सालमा वन मात्र नभनि सामूदायिक वनको रुपमा वन संरक्षण गरिने कुरा तत्कालिन मन्त्रीमण्डलले निर्णय नै ग¥यो । केहि वर्ष सरकारको यो निर्णय निर्णयमै अल्झियो । वन ऐन ०४९ सार्वजनिक भएपछि संरक्षण अभियानले तिव्रता पायो । ०५२ साल देखि गाउँ–ठाउँमा रहेका वनहरुलाई स्थानियकै भरमा छोड्ने गरि सामूदायिक वन उपभोक्ता समूहहरु गठन भए र ती वनहरु सम्बन्धित समूहहरुलाई नै हस्तान्तरण गरिए ।
त्यसयता सामूदायिक वन दर्ता गर्ने, पाखा पखेराहरुमा वृक्षरोपण गर्ने र भएका पुराना रुखविरुवाहरुलाई कसरी जोगाउन सकिन्छ भनेर सर्वसाधारणहरुले विभिन्न कार्यक्रमहरु नै संचालन गर्न थालेका छन् । यसरी एकताका झण्डै लोप हुने अवस्थामा रहेका नेपालका वनहरु अहिले भने संरक्षणको क्रममा छन् । हाल नेपाल भर १८ हजार १३३ वटा सामूदायिक वनहरु छन् । यस्ता वनहरुमा २१ लाख ९४ हजार ३५० घर परिवार संलग्न छन् । घाँसदाउराका लागि सधैं अघि सर्न बाध्य हुने ग्रामिण महिलाहरु पछिल्ला दिनहरुमा वनजंगल जोगाउने कार्यक्रमहरुमा धेरै नै सक्रिय भएर लागेका छन् । यो संख्या अझ वढ्ने क्रममा रहेको र जंगली जनावरहरुको संख्यामा पनि वृद्धि भएको वन मन्त्रालयले जानकारी दिएको छ ।
यसरी हेर्दा अब भने वनहरु पूरै संरक्षण भए कि भनेर चित्त बुझाउने ठाउँ भने अझै छैन । अहिले पनि विभिन्न ठाउँहरुमा वन माफियाहरुको चंगुलमा सामूदायिक वनहरु पीडित छन् । पहुँच पूगेकाहरुले आफ्नो वर्चस्व राखिरहेकै छन् । विशेषगरि तराईका घनाजंगलहरु फडानी हुने क्रम अझै रोकिएको छैन भने जंगल नजिकै ढुङ्गाखानीहरु संचालन गर्ने , वनमा डडेलो लगाउने, वन अतिक्रमण गरि वस्ती बसाउने र सिमीत फाइदाका लागि असिमीत क्षती गर्नेहरुको संख्यामा पनि कमी आएको छैन । यी वन संरक्षणका निकै ठूला चुनौती भएर रहेका छन् । सरकार एकातिर संरक्षणका कुरा गर्छ भने अर्कातिर पहुँच पूगेका वन माफियाहरुलाई प्रमाण पूगेपनि कुनै कारबाही गर्दैन । सरकारको यस्तो पाराले वन संरक्षण अभियानमा बाधा मात्र पूगेको छैन , राष्ट्रिय सम्पतिको ठूलो नोक्सान पनि भएको छ ।