को हुन् एमाले–माओवादी एकताका सूत्रधार ? प्रधानमन्त्री देउवाले गृहमन्त्री शर्मालाई फोनबाटै भने–त्यति सिट त मै दिइहाल्थेँ नि

मात्रिका पौडेल

०६४ सालको संविधानसभा निर्वाचनबाट माओवादी ठूलो मतान्तरसहित मुलुकको पहिलो दल बनेपछि प्रचण्डले आन्तरिक भेलाहरुमा भनेका थिए, अब सके एमालेलाई निल्ने नत्र ऊसँग मिल्ने नीतिअनुरुप नेपालमा एउटै कम्युनिस्ट केन्द्र बनाउनुपर्छ । ‘सके मिल्ने नसके निल्ने’ नीति कुनैबेला माओवादीले लियो भने त्यही नीति एमालेले ०७० को संविधानसभा चुनावपछि लियो । एकले अर्कोलाई निल्ने नीति असफल भएपछि अन्ततः सबैलाई ‘सर्प्राइज’ दिँदै यी दुई ठूला कम्युनिस्ट पार्टी मिल्ने निर्णयमा पुगे ।
यी हुन् एकताका निरन्तर सूत्रधार
एमाले–माओवादी एकता केही दिन वा महिनाको प्रयासबाट भएको होइन । दुवै पार्टीका केही नेताको १० वर्षदेखिको निरन्तर प्रयासबाट चुनावी तालमेल हुँदै एउटै पार्टी निर्माणतर्फ अगाडि बढेको हो । कम्युनिस्ट पार्टी स्थापनाको ६८ वर्षपछि नेपालमा एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टी बनाउने अभियानका पर्दा पछाडिका खेलाडी को को हुन् ? हामीले दुवैतिरका सूत्रहरुसँगको चरणबद्ध छलफलपछि निकालेको निष्कर्ष हो( यो एकताका १० वर्षदेखिका निरन्तर सूत्रधार एमालेका बामदेव गौतम र विष्णु पौडेल हुन् । माओवादीबाट भने समयक्रममा पात्रहरु फेरिएका छन् ।
पछिल्लो ‘सर्प्राइज एकता’का सूत्रधार माओवादीबाट जनार्दन शर्मा बने भने एमालेबाट गौतम र पौडेल नै थिए । गौतम र पौडेलले केपी ओलीको दूतका रुपमा काम गरे, शर्माले प्रचण्डको दूतका रुपमा । उनीहरुबीच दर्जनौं पटक भेटघाट र छलफल भए । ओलीले माओवादीसँग एकताका लागि ‘ट्रयाक(वान’मा गौतम र पौडेललाई निरन्तर लगाएकै थिए । ‘ट्रयाक(टु’मा उनले महासचिव ईश्वर पोखरेल र संसदीय दलका उपनेता सुवास नेम्वाङलाई पनि लगाइरहेका थिए, जसले माओवादीका विभिन्न तहका नेतालाई ‘इंगेज’ गराए ।
उपमहासचिव घनश्याम भुसाल र सचिव योगेश भट्टराईले आ(आफ्नै ढंगबाट माओवादीलाई कांग्रेससँगको सहकार्यबाट अलग गराउने प्रयास जारी राखेका थिए । कांग्रेसको आँखा छलेर गरिएका वार्ताहरु निष्कर्षमा पुग्ने बेला मात्र एमालेका झलनाथ खनाल, माधव नेपाल तथा माओवादीका नारायणकाजी श्रेष्ठ, रामबहादुर थापाहरुलाई सहभागी गराइयो ।

जो असन्तुष्ट भए, विरोध गर्न सकेनन्
एमालेसँगको एकता प्रक्रियामा कृष्णबहादुर महरा र वर्षमान पुन असन्तुष्ट रहे पनि उनीहरुले सार्वजनिक विरोध गरेनन् । १६ बुँदे सम्झौताका बेला एमालेसँग पार्टी एकीकरण गर्नुपर्छ भनेर लागेका पुन पछिल्लो प्रक्रियामा प्रचण्डले जनार्दन शर्मालाई अगाडि सारेपछि चुपचाप रोल्पातिर व्यस्त भए । उनी एकता घोषणासभामा समेत उपस्थित भएनन् । एमालेमा माओवादीसँग पार्टी एकता गर्नेसम्मको ओलीको प्रस्तावको कोही पनि विरोधमा देखिएनन् । तर, माधव नेपालले आफ्नो भूमिका कमजोर पार्न खोजिएको आशंकामा चित्त दुःखाएको स्रोतको दाबी छ । शान्ति प्रक्रियादेखि अहिलेसम्मको आफ्नो भूमिकालाई नजरअन्दाज नगर्न उनले ओलीलाई पटक(पटक चेतावनी समेत दिएका छन् ।
पार्टी एकीकरण संयोजन समितिमा एमालेबाट चार जना सदस्य रहने भनिए पनि झलनाथ खनाल र ईश्वर पोखरेलमध्ये को रहने भन्ने प्रश्न उठेपछि खनाल पनि खिन्न भएका छन् । समितिमा ओली, नेपाल र गौतम रहनेमा कुनै विवाद छैन । तर, चौथो सदस्यमा पूर्वप्रधानमन्त्री र पूर्वपार्टी अध्यक्षका हैसियतमा खनाल रहने भन्ने एउटा र पार्टीको कार्यकारी महासचिव भएकाले पोखरेल रहनुपर्छ भन्ने दोस्रो तर्क छ । ओलीको रुची पोखरेललाई राख्ने छ । नेपालले पोखरेललाई आफ्नो प्रतिस्पर्धी ठानेका कारण उनी पोखरेल संयोजन समितिमा नरहुन् भन्ने चाहन्छन् । नेपाल जसरी पनि दशौं महाधिवेशनपछि अध्यक्ष बन्न चाहन्छन् । तर, यसबीचमा पार्टी नै एकीकरण भयो भने आफ्नो भूमिका के हुने भन्ने चिसो पनि नेपालको मनमा पसेको छ ।

ओली र प्रचण्डको चमत्कार

ओली र प्रचण्डबीच एउटै पार्टी र एउटै चुनाव चिन्ह (सूर्य) लिएर चुनावमा जाने सहमति भएको थियो । तर, निर्वाचन आयोगले दल दर्ता गरिसकेको र मतपत्र छपाइ थालिसकेको अवस्थामा एउटै दल दर्ता गर्ने कानूनी अड्चन रहेका कारणले मात्र चुनावअघि पार्टी एकीकरण रोकिएको यसका सूत्राधार तथा गृहमन्त्री शर्माले अनलाइनखबरलाई बताए । ओली र प्रचण्ड दुवै साहसी र कठोरतामा अति कठोर अनि लचक पनि हुन सक्ने स्वभावका भएकै कारण एकता सम्भव भएको सूत्राधारहरुको निष्कर्ष छ । उनीहरु भन्छन्, ‘प्रचण्डले त पटक(पटक चमत्कार गर्थे नै, ओलीले एक कदम बढेर सर्जिकल अट्याक नै गरे ।’
पार्टीको नाम नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र चुनाव चिन्ह सूर्य रहने निर्णय तत्काललाई रोकिए पनि एमाले(माओवादी एकता अब नरोकिने स्पष्ट भएको छ । यो निर्णयमा पुग्न के कस्ता सिलसिला चले ? एकताका सूत्राधारहरुसँगको कुराकानीका आधारमा हामीले यहाँ सूत्रबद्ध गरेका छौं ।

१० वर्ष, १० उल्लेखनीय सिलसिला

सिलसिला १ः ०६३ सालमा माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आएर शान्ति सम्झौता हुनासाथ एक दिन एमालेका तत्कालीन स्थायी कमिटी सदस्य वामदेव गौतम र विष्णु पौडेल बागबजारस्थित एक होटेलमा प्रचण्डलाई भेट्न गए । त्यतिबेला माओवादी नेताहरुको स्थायी आवास व्यवस्था भइसकेको थिएन । उनीहरुले त्यहाँ प्रचण्डले अब माओवादी आन्दोलन सकिएकाले अलग पार्टी भएर बस्नुको औचित्य छैन भन्दै एकताको प्रस्ताव गरे । यो नै एमाले र माओवादीबीच एकताको पहिलो शुरुवाती छलफल थियो ।
सिलसिला २ः ०६४ को चुनावअघि एमाले र माओवादीबीच पहिलो पटक औपचारिक रुपमै एकताको वार्ता भयो । नयाँबानेश्वरस्थित एक घरमा भएको त्यो वार्तामा एमालेबाट तत्कालीन महासचिव नेपाल, ओली, खनाल, गौतम, पोखरेल र पौडेल थिए । माओवादीबाट प्रचण्ड, मोहन वैद्य, बाबुराम भट्टराई, रामवहादुर थापा, महरा र देव गुरुङ सहभागी थिए । सुकुलमा बसेर उनीहरुबीच लामो छलफल भयो । एउटै कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्न दुवै पार्टीका नेताहरु नीतिगत रुपमा सहमत भएर उठेका थिए ।

सिलसिला ३ः बानेश्वर बैठकलगत्तै एमालेले केन्द्रीय कमिटी डाकेर एउटै कम्युनिस्ट पार्टी निर्माणमा अगाडि बढ्ने निर्णय नै गरायो । एमाले बैठकपछि विष्णु पौडेललाई अन्तरपार्टी निर्देशन तयार गर्न लगाइयो । संगठित सदस्यसम्म जाने अन्तरपार्टी निर्देशनको एउटा कपी बोकेर गौतम र पौडेल प्रचण्डलाई भेट्न गए । त्यतिबेला प्रचण्ड बौद्धको एक होटेलमा बस्थे । त्यही होटेलको एउटा कोठामा प्रचण्ड, बाबुराम र वैद्यलाई गौतम र पौडेलले एमालेको अन्तरपार्टी दिर्नेशन नै देखाए । यो विल्कुल नयाँ परिघटना थियो ।

एमालेको निर्णयपछि तत्कालीन नेकपा माओवादीको काभ्रे फूलबारी रिसोर्टमा बसेको केन्द्रीय कमिटी बैठकले पार्टीको मार्ग्निर्देशक सिद्धान्तबाट प्रचण्डपथ हटाएर एमालेसँग एकताको ढोका खोल्यो । दुई पार्टीबीच एकताका लागि कागजात नै आदानप्रदान भए पनि त्यसबेला एमालेको दम्भ र माओवादीको अति महत्वाकांक्षाका कारण एकता होइन, तालमेलसमेत हुन सकेन । सिलसिला ४ः पहिलो संविधानसभामा तालमेल गर्ने र त्यसपछि पार्टी एकता गर्ने प्रयास असफल भएपछि एमालेका पौडेल र माओवादीका टोपबहादुर रायमाझीले लुम्बिनीमा मात्रै भने पनि तालमेल गर्न खोजे । लुम्बिनीका २६ मध्ये १३÷१३ सिट बाँड्ने सहमति भयो । प्रचण्ड निवासमा एमालेका पौडेल र रामनाथ ढकाल गएर वार्ता गरे ।

गुल्मी ३ मा पौडेलले गोकर्ण विष्ट र प्रचण्डले चन्द्रबहादुर थापा ‘सागर’लाई छाड्न नसक्ने अवस्थामा पनि अन्तिममा प्रचण्ड पछाडि हटे । तर, त्यो तालमेल पनि अन्तिममा भाँडियो । चुनावबाट माओवादी ठूलो दल बनेर आएपछि एमालेका गौतम र पौडेलले नै माओवादीसँग पुनः वार्ता थाले । प्रचण्ड नेतृत्वको सरकारमा दुवै एमाले नेता मन्त्री बनेर गए । तर, प्रधानसेनापति काण्डका कारण यो एकता पनि लामो समय चल्न सकेन । पछि जनार्दन शर्माहरुको पहलमा झलनाथ खनाललाई प्रधानमन्त्री बनाउन प्रचण्ड सहमत भए । खनालले निर्णय क्षमता देखाउन नसकेपछि एमाले(माओवादी एकताको प्रक्रिया अगाडि बढ्न सकेन ।

सिलसिला ५ः १२ वैशाख ०७२ को विनासकारी भूकम्पको धक्काले नदीको दुई किनारामा रहेका ओली र प्रचण्डलाई एउटै धारमा ल्याइदियो । त्यस अघिसम्म ओली र प्रचण्ड आमने सामने भएर दुई धारको नेतृत्व गरिरहेका थिए । कसैले सोचेकै थिएनन्, यी दुई नेता मिल्छन् भनेर । तर, उनीहरु मिलेर १६ बुँदे सम्झौता हुँदै भारत र देशभित्रकै शक्तिहरुको असहमतिबीच संविधान जारी भयो । यसबीचमा प्रचण्डको समर्थनमा ओली प्रधानमन्त्री मात्र भएनन्, दुई पार्टी एकीकरणको प्रक्रियासमेत अगाडि बढेको थियो ।

सिलसिला ६ः आलोपालो प्रधानमन्त्री बन्ने सहमतिअनुरुप ओलीले आफूलाई सत्ता हस्तान्तरणमा आनाकानी गरेपछि प्रचण्डले ओलीकै शब्दमा ‘छापामार शैलीमा झ्याप्पै’ अविश्वास प्रस्ताव ल्याएर कांग्रेसको समर्थनमा प्रधानमन्त्री बने । यो घटनापछि एमाले र माओवादीको आरोपरप्रत्यारोप निकृष्ट तहमा पुग्यो । यो तिक्तता स्थानीय तहको चुनावसम्म पुग्दा कांग्रेससँगै माओवादीको तालमेलसम्म पुग्यो । सिलसिला ७ः भरतपुरलगायत केही ठाउँबाहेक कांग्रेससँगको तालमेल माओवादीका लागि लाभदायक नभएपछि जनार्दन शर्माले पुनः एमालेसँग छलफल अगाडि बढाएका थिए । हुन त, स्थानीय तहमा तालमेलका लागि एमालेले माओवादीसँग निकैपटक छलफल गरेको थियो ।
तर, सत्ता गठबन्धन छाडेर एमालेसँग तालमेल गर्न माओवादीले नचाहेको शर्माले हामीसँगको कुराकानीमा पनि स्वीकार गरेका छन् । एमालेसँग तालमेल गर्ने भए माओवादीले चारमध्ये दुई महानगर मागेको थियो, जुन ओलीले अस्वीकार गरे । केही ठाउँमा स्थानीय आवश्यकताका आधारमा एमालेसँग तालमेल गरे पनि आम रुपमा कांग्रेस माओवादी तालमेल भयो । यसले एमाले(माओवादी तिक्तता विशेषगरी भरतपुर प्रकरणले झनै बढायो । सिलसिला ८ः कांग्रेस÷माओवादी तालमेलको प्रक्रिया प्रदेश २ को चुनावसम्म आउँदा लगभग भत्कियो । माओवादीलाई अत्यन्तै कम आँकेर कांग्रेसले हेपेको र भरतपुर महानगरको कार्यपालिका चुनावमा कांग्रेसले घात गरेर एमालेलाई जिताएपछि प्रचण्ड झस्किए ।

उनले भरतपुर प्रकरणलाई लिएर देउवासँग यसले भविष्यको गठबन्धनलाई नै असर पार्न सक्ने चेतावनी दिए । तर, देउवाले प्रचण्डको कुरालाई गम्भीरतापूर्वक लिएनन् । उनले माओवादीलाई केही सिट दिएर एमाले हराउने दाउ खेलेका थिए । यहीबीचमा एमालेले राम्रैसँग खेल्यो । स्थानीय तहको चुनावमा माओवादी कांग्रेससँग मिलेकै कारण धेरै ठाउँ गुमाउनुपरेको र आउने चुनावमा कांग्रेस÷माओवादी तालमेल हुँदा पहिलो पार्टी बन्ने लक्ष्यमा धक्का लाग्ने देखेपछि एमालेले माओवादीसँग तालमेल होइन, एकताकै प्रस्ताव अघि सा¥यो । देउवाले जतिबेला यो कुरा थाहा पाए, त्यतिन्जेलसम्म धेरै ढिला भइसकेको थियो ।

वामदेवले त्यतिबेलै प्रचण्डले गम्भीर भूल गरेको, अधैर्य बनेको, देउवादेखि देउवासम्म भनेर निरन्तर एकता र सघर्षको नीति लिए । सात जुनीसम्म पाप लाग्ने कुरा पनि गरे । तर, स्थानीय चुनावकै बेला उनले एउटै चुनाव चिन्हबाट लड्ने प्रस्ताव मात्र राखेनन्, ढिलो चाँडो आफ्नो लाइनमा एमाले र माओवादी आउने ठोकुवा गरे । सिलसिला ९ः अधिकांश नेपाली दशैंको टीकामा रमाइरहेका बेला ओली र प्रचण्ड माइतीघरस्थित एक माओवादी समर्थकको घरमा वार्ता गरिरहेका थिए । वामदेव, विष्णु पौडेल र जनार्दन शर्माहरुको निरन्तर छलफलपछि दुई शीर्ष नेता निर्णायक वार्तामा बसेका थिए ।

त्यहाँ पार्टी एकीकरण गरेर एउटै पार्टी र सूर्य चिन्ह लिएर चुनावमा जानेसम्मको निर्णय भयो । दुवै नेता सहमतिको मस्यौदा बोकेर आ—आफ्नो पार्टीबाट अनुमोदन गराउन हिँडे । यद्यपि, यो कुरा सीमित नेताबाहेक अरुलाई थाहा दिइएन । सिलसिला १०ः एकता माओवादीको आवश्यकता र एमालेको बाध्यता बनिसकेको थियो । आन्तरिक र बाह्य चलखेलले एकता भाँडिने डरले रातारात दुई पार्टीबीच लिखित सहमति भयो । एमालेले एकादशीकै दिन ओलीको प्रस्तावलाई कमा र फुलिस्टपसमेत परिवर्तन नगरी हुबहु अनुमोदन र्गयो । माओवादीमा भने गोपाल किराती, मणी थापा, मात्रिका यादवलगायत नेताले असहमति जनाए । अन्य नेताले मुखले विरोध गरेनन् ।

एकताको निर्णय गर्ने जिम्मा प्रचण्ड, नारायणकाजी श्रेष्ठ र रामबहादुर थापाले पाए । यसबीचमा एमालेले हृदयेश त्रिपाठी नेतृत्वमा राजपाको एउटा हिस्सालाई पनि आफूतिर तान्यो । बाबुराम भट्टराईको नयाँशक्ति पनि एमालेकै सूर्य चिन्हमा विलिन भयो । जसले गर्दा एमाले माओवादी एकताको आधार झनै बलियो भयो र पार्टी एकीकरणको सहमतिमा हस्ताक्षर भयो । यससँगै १० वर्ष लामो एकता, संघर्ष र फेरि एकताको परम्परागत ‘बामपन्थी जार्गन’ व्यवहारमा प्रयोग भयो ।

देउवाको फोन जनार्दनलाई, मै दिन्थेँ नि त्यति सिट

यति अन्तरकथा उल्लेख गरिसकेपछि एउटा रमाइलो प्रसंग छुटाउन मिलेन । विजया दशमीको दिन प्रचण्ड र ओलीबीच सहमतिको सुइँको बालुवाटारमा पनि पुग्यो । प्रधानमन्त्री देउवाले त्यहींबाट गृहमन्त्री जनार्दन शर्मालाई फोन गरेर सोधे, यो के भाको हो ?

शर्माले जवाफ दिए, पार्टी एकता हुन लागेको ।

देउवाले बुझेनछन् । उनले फेरि सोधे, दुई पार्टी एकीकरण गर्ने भनेको हो ? गृहमन्त्री शर्माले ‘हो’ भनेपछि देउवाले भने, लौ के गरेको ? त्यति सिट त मै दिइहाल्थें नि । शर्माले भने, प्रधानमन्त्रीज्यू, एक यो सिटको तालमेलको कुरा होइन । दुइटा कम्युनिस्ट पार्टी एक हुने कुरा हो । माओवादी र कांग्रेसको पार्टी एकता हुन्छ त ? त्यसपछि देउवाले फोन राखे । कांग्रेसमा खैलाबैला मच्चियो । एमालेले माओवादीलाई चो¥यो कि कांग्रेसले माओवादीलाई आफूसँग राख्न सकेन ? यो प्रश्नको जवाफ खोज्दाखोज्दै राष्ट्रिय सभागृहमा वामपन्थी एकताको घोषणा भइसकेको थियो ।

समय सान्दर्भीक भएकोले अनलाईन खबरवाट साभार ।