युद्ध स्मारक : द्वन्द्व रोकथाम र दिगो शान्तिका आधारस्तम्भ

राजेश बञ्जारा

द्वन्द्वबाट गुज्रेको कुनै पनि समाजका लागि युद्ध स्मारक केवल भौतिक संरचना मात्र होइन, यो ऐतिहासिक स्मरण, चेतना र दीर्घकालीन शान्तिको प्रतीक हो। युद्ध स्मारकहरूले न केवल विगतका संघर्षलाई सम्झाउने काम गर्छन्, तर भविष्यमा यस्ता त्रासदी नदोहरिउन् भन्ने चेतावनीसमेत दिन्छन्। नेपालजस्तो द्वन्द्वबाट प्रभावित मुलुकका लागि युद्ध स्मारकहरू द्वन्द्व रोकथाम र दिगो शान्तिको दिशामा महत्वपूर्ण कदम बन्न सक्छन्।

१. युद्ध स्मारकले इतिहासलाई जीवित राख्छ हाम्रो इतिहासका धेरै महत्वपूर्ण घटनाहरू समयसँगै विस्मृत हुँदै जान्छन्। तर युद्ध स्मारकहरूले ती घटनाहरूलाई पुस्तौँसम्म जीवित राख्न सहयोग गर्छन्। कुनै पनि समाजको स्थिरता र शान्ति तब मात्र सम्भव हुन्छ जब विगतका घटनाबाट पाठ सिकिन्छ। युद्ध स्मारकहरूले विगतका संघर्ष र पीडाका कथाहरू सुनाएर समाजमा सचेतना फैलाउने कार्य गर्छन्।

अङ्ग्रेज-नेपाल युद्ध (१८१४-१८१६) नेपाल र ब्रिटिश इन्डियाबीच भएको महत्त्वपूर्ण संघर्ष थियो, जसबाट नेपालले आफ्नो सीमित भूभाग गुमाए पनि स्वतन्त्रता जोगाउन सफल भयो। नेपाल-तिब्बत युद्धहरू (१७८८-१७९२ र १८५५-१८५६) नेपाल-चीन सम्बन्धको परिभाषा गर्ने युद्धहरू थिए, जसले व्यापारिक र कूटनीतिक सम्बन्धहरूमा प्रभाव पार्यो। त्यस्तै, पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्वमा भएको नेपाल एकीकरण युद्धले नेपाललाई आजको भौगोलिक र सांस्कृतिक रूप प्रदान गर्‍यो। यी ऐतिहासिक युद्धहरू स्मरण गर्दै युद्ध स्मारकहरू निर्माण गरिनु आवश्यक छ, जसले इतिहासलाई जोगाउने मात्र नभई नयाँ पुस्तालाई प्रेरणा पनि दिन सक्छ।

नेपालमा माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वका क्रममा हजारौँले ज्यान गुमाए, हजारौँ बेपत्ता भए, र लाखौँ प्रभावित भए। यो इतिहासलाई भुल्नु भनेको पुनः यस्तै परिस्थितिको पुनरावृत्ति भइदिन्छ कि भन्ने जोखिम मोल्नु हो। स्मारकहरू तिनै पीडितहरूको सम्झना हो, जसले संघर्ष सहनु पर्‍यो, र तिनै शान्तिका नायकहरूको सम्मान हो, जसले समाजलाई स्थायित्वतर्फ डोर्‍याए।

२. द्वन्द्व रोकथामका लागि पाठशाला युद्ध स्मारकहरू केवल मृतकहरूको सम्झना गर्ने स्थान मात्र होइनन्, ती चेतनाको स्रोत पनि हुन्। युद्ध स्मारकहरूलाई ऐतिहासिक अध्ययन केन्द्रका रूपमा विकास गरेमा शिक्षालय र अनुसन्धानकर्ताहरूका लागि उपयोगी बन्न सक्छ। द्वन्द्व कसरी सुरु हुन्छ, कसरी समाधान खोज्न सकिन्छ, र शान्ति स्थापनाका लागि के कस्ता पहल आवश्यक छन् भन्ने विषयमा नयाँ पुस्ताले बुझ्न पाउने अवसर युद्ध स्मारकहरूले दिन सक्छ। द्वन्द्व रोकथामका लागि शान्ति शिक्षाको भूमिका अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छ। युद्ध स्मारकहरूलाई संग्रहालय वा शैक्षिक केन्द्रका रूपमा उपयोग गरेमा विद्यालय तथा विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूले द्वन्द्व व्यवस्थापन र मेलमिलाप प्रक्रियाका बारेमा सिक्न सक्छन्।

३. सामाजिक मेलमिलापको माध्यम द्वन्द्वका घाउहरू पुरिन समय लाग्छ, तर स्मरण गर्ने माध्यमहरूले समाजलाई निको हुन मद्दत गर्छन्। युद्ध स्मारकहरू पराजित र विजेताको प्रतिनिधित्वभन्दा बाहिर गएर मानवताको साझा पीडा र सहअस्तित्वको भावनालाई उजागर गर्ने स्थल हुन सक्छन्। नेपालमा माओवादी सशस्त्र संघर्षपछि शान्ति प्रक्रिया सफल भए पनि अझै पूर्ण मेलमिलाप हुन सकेको छैन। पीडितहरू न्यायको पर्खाइमा छन्, द्वन्द्वका घाइतेहरू पुनर्स्थापनाका लागि संघर्षरत छन्। यस्तो अवस्थामा युद्ध स्मारकहरूलाई सम्झौताका प्रतीकका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

४. युद्ध स्मारकहरूको संरक्षण र गुणस्तर युद्ध स्मारकहरूको निर्माण मात्र पर्याप्त होइन, तिनको उचित संरक्षण र व्यवस्थापन पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ। समयक्रममा जीर्ण बन्दै गएका स्मारकहरूको पुनःनिर्माण, सरसफाइ, तथा आवश्यक संरचनागत मर्मत कार्यलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ। साथै, संरक्षण कार्यमा स्थानीय समुदाय, सरकार, र सरोकारवालाहरूको सहकार्य आवश्यक छ। स्मारकहरूलाई शिक्षण केन्द्रका रूपमा विकास गर्नुका साथै, तिनलाई व्यवस्थित रूपमा प्रचारप्रसार गरी पर्यटकीय आकर्षण बनाउनु आवश्यक छ। यसले न केवल इतिहासको जगेर्ना गर्छ, तर आर्थिक रूपमा पनि योगदान पुर्‍याउँछ। युद्ध स्मारकहरूको निर्माणमा मात्र नभई तिनको गुणस्तरमा ध्यान दिनु आवश्यक छ। अत्यधिक स्मारक निर्माण गर्दा स्रोत साधनको दुरुपयोग हुन सक्छ, जसले संरक्षण तथा व्यवस्थापनमा समस्या निम्त्याउन सक्छ। त्यसैले, संख्या बढाउनेभन्दा केही महत्त्वपूर्ण र गुणस्तरीय स्मारकहरू निर्माण गर्नुपर्छ, जसले ऐतिहासिक महत्त्व, शिक्षण क्षमता, र सांस्कृतिक पहिचानलाई उचित रूपमा प्रतिबिम्बित गरोस्। यस्ता स्मारकहरूले लामो समयसम्म सन्देश प्रवाह गर्न सक्ने भएकाले तिनको डिजाइन, सामग्री, तथा संरक्षण विधिलाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ। साथै, संरक्षण नीतिहरूमा वैज्ञानिक प्रविधिको प्रयोग, दीर्घकालीन रणनीति तथा समुदायको प्रत्यक्ष संलग्नता आवश्यक छ। यसले स्मारकहरूको प्रभावकारिता बढाउनुका साथै तिनको ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक महत्त्वलाई सुदृढ पार्नेछ।

५. पर्यटन प्रवर्द्धन र आर्थिक विकास द्वन्द्व पर्यटन (conflict tourism) संसारभरि नै लोकप्रिय बन्दै गएको छ। दोस्रो विश्वयुद्धको इतिहास बोकेका ठाउँहरू, भियतनामको युद्ध संग्रहालय, र दक्षिण अफ्रिकाको रंगभेद विरुद्धका स्मारकहरू अहिले पनि हजारौँ पर्यटकलाई आकर्षित गर्छन्। नेपालमा पनि रोल्पा, रुकुम, गोरखा, सिन्धुली, इलामजस्ता द्वन्द्वकालीन घटनासँग जोडिएका ठाउँहरूलाई व्यवस्थित युद्ध पर्यटन केन्द्रका रूपमा विकास गर्न सकिन्छ। गुरिल्ला ट्रेकिङ, जनयुद्ध संग्रहालय, र ऐतिहासिक पदमार्गलाई प्रवर्द्धन गरेमा स्थानीय आर्थिक विकाससँगै नेपालको द्वन्द्व इतिहास अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ।

६. राजनीतिक स्थिरता र दिगो शान्तिको आधार युद्ध स्मारकहरू केवल भौतिक संरचना होइनन्, तिनीहरू राष्ट्रिय मेलमिलापका प्रतीक हुन्। ती संरचनाले युद्धको भयावहता मात्र देखाउँदैनन्, शान्तिको मूल्य पनि सिकाउँछन्। नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता अझै कायम छ। दलहरूबीचको विभाजन, आदर्शभन्दा व्यक्तिगत स्वार्थको हाबी हुनु, र स्थायी समाधान खोज्न नसक्नुले द्वन्द्वको पुनरावृत्तिको सम्भावना रहन्छ। स्मारकहरूलाई युद्धको स्मरण मात्र नभई शान्तिका पाठ सिक्ने केन्द्रका रूपमा विकास गरेमा राजनीतिक स्थिरताका लागि पनि टेवा पुग्न सक्छ।

निष्कर्ष : युद्ध स्मारक शान्तिको प्रतीक युद्ध स्मारक केवल विगतको सम्झना मात्र होइन, ती भविष्यका लागि महत्वपूर्ण पाठशाला पनि हुन्। ती संरचनाहरू द्वन्द्वको भयावहता सम्झाउने मात्र होइन, शान्तिको मूल्य सिकाउने माध्यम पनि हुन्। यदि युद्ध स्मारकलाई सही रूपमा संरक्षित गरियो भने, तिनले द्वन्द्व रोकथाम, सामाजिक मेलमिलाप, शान्ति शिक्षा, पर्यटन प्रवर्द्धन, र राजनीतिक स्थिरतामा महत्वपूर्ण योगदान दिन सक्छन्। त्यसैले, नेपालमा युद्ध स्मारकको निर्माण र संरक्षणलाई प्राथमिकतामा राख्न आवश्यक छ, ताकि हाम्रा सन्ततिहरूले युद्धबाट पाठ सिकेर स्थायी शान्तिको मार्ग रोजून्।